آیه 9 سوره جمعه

يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذا نُودِيَ لِلصَّلاةِ مِنْ يَوْمِ الْجُمُعَةِ فَاسْعَوْا إِلى‌ ذِكْرِ اللَّهِ وَ ذَرُوا الْبَيْعَ ذلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ «9»

بعد از ذكر احوال اهل كتاب و بيان عناد و طغيان آنان، امر فرمايد اهل ايمان را به طاعت و عبادت كه سرمايه وصول است به نعم اخرويه، و نهى ايشان مى‌نمايد از اشتغال به ارباح دنيويه فانيه:

يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا: اى كسانى كه ايمان آورديد به خدا و رسول،

جلد 13 - صفحه 169

إِذا نُودِيَ لِلصَّلاةِ: زمانى كه ندا كرده شود، يعنى وقتى كه مؤذن بانگ نماز گويد براى نماز، مِنْ يَوْمِ الْجُمُعَةِ: از روز جمعه، يعنى روز جمعه كه مؤذن بانگ نماز گويد، فَاسْعَوْا إِلى‌ ذِكْرِ اللَّهِ‌: پس بشتابيد به سوى ياد كردن خدا كه نماز است، يا خطبه كه متضمن حمد و موعظه است، وَ ذَرُوا الْبَيْعَ‌: و واگذاريد خريد و فروش را، ذلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ‌: اين سعى و ترك بيع، بهتر است مر شما را از معامله، زيرا اين سعى منتج منافع باقيه است، و بيع مثمر فايده فانيه، إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ‌: اگر هستيد كه مى‌دانيد منافع امور و مضار آن را، و مصالح نفسهاى خود و مفاسد آن را.

تبصره: در اين آيه چند مطلب است:

1- تأسيس نماز جمعه- چون پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم قصد هجرت به مدينه نمود، در موضع قبا فرود آمد روز دوشنبه دوازدهم ربيع الاول، و آنجا براى بنى عمرو بن عوف مسجدى بنا نمود. و تا روز پنجشنبه توقف، و صبح روز جمعه متوجه مدينه شد. چون به وادى بنى سالم بن عوف رسيد، وقت نماز جمعه شد، بفرمود تا صورت مسجدى ساختند و آنجا خطبه بخواند و نماز جمعه گزارد؛ به جهت اين، خطبه شرط نماز جمعه شد. و در زمان پيغمبر و حضور امام عليه السّلام، نماز جمعه واجب است، و در غيبت امام عصر، ما بين علما اختلاف است: وجوب، حرام، جواز (احكام و بيان و شرايط آن رجوع به مسائل عمليه مجتهد حى اعلم است).

مطلب 2- فضيلت روز جمعه- 1- كتاب ابى محمد جعفر بن احمد بن على قمى- حضرت امير المؤمنين عليه السّلام از حضرت پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم سؤال نمايد از روز جمعه، پس حضرت گريستند بعد فرمودند: سؤال نمودى از روز جمعه، ناميده‌اند آن را ملائكه در آسمان يوم المزيد؛ روز جمعه روزى است كه: 1- خلق فرمود در آن آدم عليه السّلام را.

2- روزى است كه نفخ روح در آدم شد.

3- روزى است [كه‌] ساكن فرمود خدا آدم را در بهشت.

جلد 13 - صفحه 170

4- روزى است كه سجده نمودند ملائكه، آدم عليه السّلام را.

5- روزى است كه جمع فرمود خدا آدم و حوا را با هم.

6- روزى است كه آتش را خدا بر حضرت ابراهيم عليه السّلام سرد و سلامت نمود.

7- روزى است كه دعاى يعقوب عليه السّلام را مستجاب فرمود.

8- روزى است كه كشف فرمود خدا بلا را از ايوب عليه السّلام.

9- روزى است كه فدا شد اسماعيل عليه السّلام به ذبح عظيم.

10- روزى است كه خلق فرمود خدا آسمان و زمين و آنچه ميان آنهاست.

حضرت امير المؤمنين عليه السّلام فرمود: بدرستى كه خدا اختيار فرمود جمعه را، پس قرار داد روز آن را عيد، و اختيار فرمود شب آن را و قرار داد آن را عيد؛ و از فضل جمعه اينست كه سؤال نشود خدا روز جمعه، مگر آنكه اجابت فرمايد. و اگر مستحق شوند قومى عذاب الهى را، پس مصادف روز يا شب جمعه شود، بازگرداند خدا عذاب را از ايشان. شب جمعه، افضل شبها، و روز آن افضل روزها، مزيد طاعت و معصيت در جمعه:

مطلب 3- قال الصادق عليه السّلام: اجتنبوا المعاصى ليلة الجمعة فانّ السّيّئة و الحسنة مضاعفه و من ترك معصية اللّه ليلة الجمعة غفر اللّه كلّما سلف فيه، و قيل له استأنف العمل، و من بارز اللّه ليلة الجمعة بمعصيته اخذه اللّه بكلّ ما عمل فى عمره و ضاعف عليه العذاب بهذه المعصية فاذا كان ليلة الجمعة رفعت حيتان البحر رءوسها و دوابّ البرارى ثمّ نادت بصوت زلق: ربّنا لا تعذّبنا بذنب الآدميّين.

حضرت صادق عليه السّلام فرمايد: اجتناب كنيد گناهان را شب جمعه، پس بدرستى كه عمل بد و نيك در آن هنگام دو برابر است، و هر كه ترك كند معصيت خدا را شب جمعه، مى‌آمرزد خدا آنچه كرده، و گفته شود به او: عمل را از سر گير؛ و هر كه مبارزه كند خدا را شب جمعه به معصيت او، مؤاخذه‌

جلد 13 - صفحه 171

فرمايد او را به تمام آنچه بجا آورده در عمرش، و مضاعف كند بر او عذاب را به اين معصيت. پس زمانى كه شب جمعه شود، بردارند ماهيان دريا و جنبنده‌هاى صحرا، سر خود را و ندا كنند به صداى لغزاننده: پروردگارا عذاب نفرما ما را به گناه آدميان.

مطلب 4- سنن روز جمعه- حضرت رضا عليه السّلام فرمايد: بر شما باد به سنن روز جمعه، و آن هفت چيز است: 1- اتيان نساء. 2 و 3- شستن سر و محاسن به خطمى- 4- گرفتن شارب. 5- چيدن ناخن. 6- تغيير لباس. 7- مس طيب.

و غسل روز جمعه از مستحبات اكيده است. و ادعيه بسيار در شب و روز جمعه وارد شده از جمله: دعاى كميل در شب جمعه، و دعاى ندبه و سمات روز جمعه و غير آن.

تتمه: روز جمعه، سيّد الايّام، و عيد مسلمانان، و خيلى عظمت دارد در پيشگاه الهى، و در تعظيم آن امر شده به ذكر و دعا و صلوات.

از حضرت صادق عليه السّلام مروى است كه سلمان رضوان اللّه عليه مرور كرد به مقابر روز جمعه. پس ايستاد و گفت: السّلام عليكم يا اهل الديار فنعم دار قوم مؤمنين. اى اهل جمع، آيا دانستيد اينكه امروز روز جمعه است.

برگشت. پس چون به رختخواب رفت، شخصى در خوابش آمد، گفت: يا ابا عبد اللّه بدرستى كه آمدى ما را و سلام نمودى بر ما، پس رد سلام نموديم. و گفتى به ما اى اهل ديار آيا دانستيد امروز جمعه است، ما مى‌دانيم آنچه طيور در روز جمعه تسبيح كنند، مى‌گويند: سبّوح قدّوس ربّ الملئكة و الرّوح. سبقت دارد. رحمت تو بر غضب تو، نشناخت عظمت تو را هر كه سوگند خورد به نام تو دروغ. «1»

«1» منهج الصادقين، جلد 9، صفحه 286.

جلد 13 - صفحه 172

قُلْ يا أَيُّهَا الَّذِينَ هادُوا إِنْ زَعَمْتُمْ أَنَّكُمْ أَوْلِياءُ لِلَّهِ مِنْ دُونِ النَّاسِ فَتَمَنَّوُا الْمَوْتَ إِنْ كُنْتُمْ صادِقِينَ «6» وَ لا يَتَمَنَّوْنَهُ أَبَداً بِما قَدَّمَتْ أَيْدِيهِمْ وَ اللَّهُ عَلِيمٌ بِالظَّالِمِينَ «7» قُلْ إِنَّ الْمَوْتَ الَّذِي تَفِرُّونَ مِنْهُ فَإِنَّهُ مُلاقِيكُمْ ثُمَّ تُرَدُّونَ إِلى‌ عالِمِ الْغَيْبِ وَ الشَّهادَةِ فَيُنَبِّئُكُمْ بِما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ «8» يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذا نُودِيَ لِلصَّلاةِ مِنْ يَوْمِ الْجُمُعَةِ فَاسْعَوْا إِلى‌ ذِكْرِ اللَّهِ وَ ذَرُوا الْبَيْعَ ذلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ «9» فَإِذا قُضِيَتِ الصَّلاةُ فَانْتَشِرُوا فِي الْأَرْضِ وَ ابْتَغُوا مِنْ فَضْلِ اللَّهِ وَ اذْكُرُوا اللَّهَ كَثِيراً لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ «10»

وَ إِذا رَأَوْا تِجارَةً أَوْ لَهْواً انْفَضُّوا إِلَيْها وَ تَرَكُوكَ قائِماً قُلْ ما عِنْدَ اللَّهِ خَيْرٌ مِنَ اللَّهْوِ وَ مِنَ التِّجارَةِ وَ اللَّهُ خَيْرُ الرَّازِقِينَ «11»

ترجمه‌

بگو اى كسانيكه يهودى شديد اگر گمان ميكنيد كه شما دوستان‌

جلد 5 صفحه 203

خدائيد بدون ساير مردم پس آرزو كنيد مرگ را اگر هستيد راستگويان‌

و آرزو نميكنند آنرا هرگز بسبب آنچه پيش فرستاد دستهاشان و خدا دانا است به ستمكاران‌

بگو همانا مرگى كه ميگريزيد از آن پس همانا آن ملاقات كننده شما است پس بازگردانيده ميشويد بسوى داناى پنهان و آشكار پس خبر ميدهد شما را بآنچه بوديد كه عمل ميكرديد

اى كسانيكه ايمان آورديد چون ندا شود براى نماز در روز جمعه پس بشتابيد بسوى ذكر خدا و واگذاريد خريد و فروش را اين بهتر است براى شما اگر هستيد كه ميدانيد

پس چون بجا آورده شود نماز پس پراكنده شويد در زمين و طلب كنيد از فضل خدا و ياد كنيد خدا را بسيار شايد كه شما رستگار شويد

و چون به‌بينند مال التّجاره يا ساز و نوائى را پراكنده شوند و بروند بسوى آن و واگذارند تو را ايستاده بگو آنچه نزد خدا است بهتر است از ساز و نوا و از مال التجاره و خدا بهترين روزى دهندگان است.

تفسير

گفته‌اند يهود مدّعى بودند كه ما اولياء خدا و دوستان اوئيم نه غير ما و خداوند بمناسبت ذكر آنها بمثل در آيات سابقه به پيغمبر خود خطاب فرموده كه بآنها بفرمايد اگر راست ميگوئيد اولياء خدا منحصر بشما است آرزو و طلب مرگ كنيد چون دوست طالب ملاقات دوست است و لابد حال شما بعد از مرگ بهتر از زمان زندگى است ولى آنها بهيچ وجه چنين طلبى نخواهند نمود چون خودشان ميدانند چه اعمال ناشايسته‌اى داشته‌اند و مستحق عقابند و خدا هم ميداند كه آنها ستم نمودند بر خود بمعصيت و بر پيغمبر خاتم بانكار حق او با آنكه ديده و شنيده بودند اوصاف او را در تورية و غيرها و خدا از ستمكاران نميگذرد و بجزاى اعمالشان خواهد رسانيد ولى تحقيق حقّ و منقول از امام عليه السّلام همانستكه در سوره بقره ذيل آيه قل ان كانت لكم الدّار الآخرة گذشت و تكرار نميشود و چون معلوم شد تنفّر آنها از مرگ بترك طلب و تمنّا پيغمبر اكرم بايد بآنها تذكّر دهد كه همان مرگى كه از آن فرار ميكنيد و ميترسيد كه از خدا طلب كنيد مبادا بشما برسد البتّه بملاقات شما خواهد آمد در وقت مقدّر و بعد از آن در پيشگاه كسيكه عالم است به اعمال نهانى و آشكار شما حاضر كرده ميشويد پس‌

جلد 5 صفحه 204

او يادآورى ميكند شما را و پاداش آنرا از خير و شرّ خواهد داد و خداوند بعد از ملامت يهود بر عقائد و اعمال ناشايسته اهل ايمان را مخاطب قرار داده و مأمور فرموده به بهترين اعمال كه نماز است خصوصا نماز جمعه كه افضل افراد آنست باين تقريب كه چون نداى مؤذن براى نماز كه آن نماز در روز جمعه است بلند شود سعى نمائيد كه زودتر خود را بآن برسانيد كه ياد خدا و توجّه باو اعظم عبادات بنده است و البته هيچ امريرا از بيع و شرى و كارهاى ديگر نبايد مانع آن قرار داد چون حضور در نماز جمعه بهتر است براى شما از كارهاى ديگر و اگر شما بدانيد مصالح و مفاسد امور را ميدانيد كه آن بهتر است از هر كار و آداب و شرايط نماز جمعه و حكم آن از وجوب عينى يا تخييرى يا استحباب يا حرمت در زمان غيبت امام عليه السّلام موكول بكتب فقهيّه و رسائل عمليّه است و چون از نماز فراغت پيدا شود نهى از بيع و شرى و اقدام بامور ديگر برداشته ميشود و لذا خداوند تجويز فرموده بصيغه امر متفرّق شدن اهل ايمان را در هر جا باشند براى طلب روزى و ساير اعمال و البته اشتغال بأعمال عبادى و ذكر خدا در چنين روز شريفى كه ثواب اعمال بندگان بر حسب نقل از ائمه اطهار مضاعف است موجب رستگارى است و راجع بآيه اخيره آنچه از نقل قمّى ره و غيره استفاده ميشود آنستكه در يكى از روزهاى جمعه وقتى كه اذان نماز گفته شده بود و مردم براى اداء فريضه در مسجد پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم مجتمع شده بودند و آنحضرت ايستاده در منبر مشغول خطبه خواندن بود چون در نماز جمعه دو خطبه قبل از نماز كه دو ركعت است واجب ميباشد كاروانى كه حامل مال التجاره و ارزاق عمومى بود وارد مدينه شد و از مقابل مسجد گذشت با آنكه در جلو آن جمعى مشغول بساز زدن بودند يا ناى و نوائى داشتند لذا اصحاب از استماع خطبه منصرف شده براى تماشا يا معامله بيرون رفتند و بروايت جابر بن عبد اللّه دوازده نفر بيشتر باقى نماندند و حضرت از اين پيش آمد متأثر گرديد و اين آيه نازل شد كه دلالت دارد بر ملامت آنها براى اقبالشان بتجارت و صوت لهوى و اعراضشان از نفع اخروى و حفظ احترام كلام خدا و پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم با آنكه ثواب الهى بمراتب برتر و بهتر بود براى آنها و هر كس‌

جلد 5 صفحه 205

از استماع صوت لهوى و انتفاع از متاع دنيوى و ظاهرا عمده اقبال آنها بمال- التجاره بوده چون بضيق معاش مبتلا بودند لذا از اقبال آنها به آندو كه در خارج متّحد و يك واقعه بوده به انفضّوا اليها كه مشتمل بر ضمير مفرد مؤنّث و مناسب با تجارت است تعبير شده و در ذيل آيه فرموده خدا بهترين روزى دهندگان است پس بايد باو توكّل نمود و روزى را از او خواست نه آنكه مرتكب چنين بى‌ادبى شد براى تحصيل روزى يا طلب ازدياد آن و در بعضى از روايات است كه پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم قسم ياد فرمود كه اگر همه رفته بودند همانجا بآتش غضب الهى ميسوختند و نكته تقديم تجارت بر لهو اولا و تأخير آن ثانيا شايد اشاره به اتّحاد واقعه باشد و شايد ملاحظه ترقّى در تقبيح عمل آنها و در خيريّت ثواب الهى شده باشد و اللّه اعلم در ثواب الاعمال و مجمع از امام صادق عليه السّلام نقل نموده كه واجب است بر هر مؤمنى كه از ما پيروى مينمايد آنكه بخواند در شب جمعه سوره جمعه و سبّح اسم ربّك الاعلى را در نماز خود و در نماز ظهر سوره جمعه و منافقين را و چون چنين كند پس گويا عمل نموده بعمل پيغمبر خدا و ثواب و جزاى او بر خدا بهشت است وفقنا اللّه تعالى و الحمد للّه رب العالمين و صلّى اللّه على محمد و آله الطاهرين.

جلد 5 صفحه 206

يا أَيُّهَا الَّذِين‌َ آمَنُوا إِذا نُودِي‌َ لِلصَّلاةِ مِن‌ يَوم‌ِ الجُمُعَةِ فَاسعَوا إِلي‌ ذِكرِ اللّه‌ِ وَ ذَرُوا البَيع‌َ ذلِكُم‌ خَيرٌ لَكُم‌ إِن‌ كُنتُم‌ تَعلَمُون‌َ «9»

اي‌ كساني‌ ‌که‌ ايمان‌ آورده‌ايد زماني‌ ‌که‌ ندا داده‌ شد ‌از‌ ‌براي‌ نماز ‌از‌ روز جمعه‌ ‌پس‌ سعي‌ كنيد ‌يعني‌ تعجيل‌ كنيد بسوي‌ ذكر ‌خدا‌ ‌يعني‌ ‌به‌ سرعت‌ برويد ‌که‌ درك‌ نماز جمعه‌ ‌را‌ بكنيد و ‌خود‌ ‌را‌ مهيا كنيد ‌براي‌ نماز جمعه‌ و خريد و فروش‌ ‌را‌ واگذاريد ‌اينکه‌ ‌براي‌ ‌شما‌ بهتر ‌است‌ ‌اگر‌ بوده‌ باشيد ‌که‌ بدانيد.

(مسألة): نماز جمعه‌ يكي‌ ‌از‌ واجبات‌ مهمه شرع‌ ‌که‌ ‌در‌ روز جمعه‌ بدل‌ ‌از‌ نماز ظهر واجب‌ ‌است‌ نماز جمعه‌ لكن‌ وجوب‌ ‌آن‌ مشروط بشرائط ‌است‌ بلكه‌ جواز ‌آن‌ مثل‌ اينكه‌ ‌بر‌ نساء و مسافر و مرضي‌ و أعمي‌ و أعرج‌ واجب‌ نيست‌ بلكه‌ ‌بر‌ بعض‌ ‌آنها‌ جايز نيست‌ و مكان‌ معيني‌ دارد ‌که‌ بايد سعي‌ كرد بآن‌ مكان‌، و بايد يك‌ فرسخ‌ فاصله‌ ‌باشد‌ ‌بين‌ دو اقامه جماعت‌، و ‌در‌ باب‌ اينكه‌ اقامه ‌آن‌ مشروط ‌است‌ بحضور امام‌ و بسط يد امام‌ و بايد اقامه ‌آن‌ ‌را‌ امام‌ كند ‌ يا ‌ كسي‌ ‌که‌ منصوب‌ ‌از‌ قبل‌ امام‌ ‌باشد‌، ‌ يا ‌ مشروط نيست‌ و ‌در‌ دوره غيبت‌ امام‌ واجب‌ ‌است‌ ‌ يا ‌ جايز ميان‌ علماء شيعه‌ اختلاف‌ بزرگي‌ ‌است‌ بعضي‌ قائل‌ بوجوب‌ عيني‌ شدند ‌که‌ ‌اگر‌ مجتهد جامع‌ الشرائط اقامه‌ كرد واجب‌ ‌است‌ بدل‌ ‌از‌ ظهر صلوة جمعة، بعضي‌ قائلند بوجوب‌ تخييري‌ ‌بين‌ جمعه‌ و ظهر آنهم‌ مستحب‌ّ ‌است‌ اختيار جمعه‌، بعضي‌ تخيير مطلق‌ قائل‌ هستند، بعضي‌ جمع‌ ‌بين‌ ظهر و جمعه‌ گفتند، بعضي‌ قائل‌ بعدم‌ جواز ‌آن‌ ‌در‌ دوره غيبت‌ گفتند، و حق‌ ‌در‌ نظر ‌ما وفقا لجماعة ‌من‌ المحققين‌ قول‌ اخير ‌است‌ و ‌اينکه‌ صلوة جمعه‌ ‌از‌ مختصات‌ امام‌ و ‌من‌ نصبه‌ ‌است‌ و شواهد بسياري‌ ‌بر‌ ‌اينکه‌ دعوي‌ داريم‌. اما آيه شريفه‌ ‌که‌ ميفرمايد:

يا أَيُّهَا الَّذِين‌َ آمَنُوا إِذا نُودِي‌َ لِلصَّلاةِ مِن‌ يَوم‌ِ الجُمُعَةِ دلالت‌ ندارد زيرا ميفرمايد:

وقتي‌ ‌که‌ اقامه‌ شد اما كي‌ اقامه‌ كند ساكت‌ ‌است‌.

جلد 17 - صفحه 13

و اما اخبار دارد:

«‌ان‌ ‌کان‌ ‌مع‌ الامام‌ فركعتان‌ و الا فاربع‌ ركعات‌»

‌که‌ ظهر ‌باشد‌.

و اما بسياري‌ ‌از‌ علماء ‌از‌ اول‌ زمان‌ غيبت‌ ‌الي‌ زمان‌ حاضر ‌در‌ دوره عمر ‌خود‌ يك‌ نماز جمعه‌ نكردند و ‌اگر‌ واجب‌ عيني‌ ‌بود‌ ‌ يا ‌ افضل‌ ‌از‌ ظهر حاضر ميشدند ‌بر‌ اقامه جمعه‌ و نيز ‌در‌ ميان‌ مسلمين‌ عامه‌ و خاصه‌ ‌اينکه‌ منصب‌ ‌را‌ خاص‌ خليفه‌ ميدانند چنانچه‌ سلاطين‌ عامه‌ تعيين‌ ميكردند و نصب‌ مينمودند ‌براي‌ صلوة جمعه‌ و ‌اينکه‌ ‌در‌ سلاطين‌ شيعه‌ ‌هم‌ جريان‌ داشته‌ ‌که‌ بايد امام‌ جمعه‌ ‌از‌ قبل‌ ‌آنها‌ ‌باشد‌، و نيز ‌اگر‌ واجب‌ عيني‌ ‌ يا ‌ افضل‌ ‌از‌ ظهر ‌بود‌ بايد تمام‌ افراد ‌از‌ علماء و مسلمين‌ حاضر شوند ‌براي‌ اقامه‌ جمعه‌ فقط آنچه‌ مشاهده‌ ميشود و مرسوم‌ ‌بود‌ عده معدودي‌ ‌به‌ جماعت‌ حاضر ميشوند و ميشدند، و اما تخيير آيه شريفه‌ نص‌ ‌در‌ خلاف‌ ‌آن‌ ‌است‌، و معلوم‌ ‌در‌ شريعت‌ ‌که‌ ‌ يا ‌ نماز جمعه‌ ‌است‌ فقط ‌ يا ‌ ظهر، و اما جمع‌ ‌بين‌ ‌هر‌ دو ‌از‌ باب‌ احتياط و بي‌ فتوايي‌ ‌است‌ و حقير رساله‌اي‌ ‌در‌ ‌اينکه‌ باب‌ نوشته‌ام‌. بنا ‌بر‌ ‌اينکه‌ لزوم‌ ندارد مسائل‌ نماز جمعه‌ ‌را‌ بيان‌ كرد ‌با‌ اينكه‌ مسأله‌ فقهي‌ ‌است‌ مربوط ‌به‌ تفسير نيست‌ ‌ما بايد شرح‌ آيه شريفه‌ ‌را‌ بيان‌ كنيم‌.

يا أَيُّهَا الَّذِين‌َ آمَنُوا خطاب‌ ‌به‌ مؤمنين‌ ‌است‌ و ‌لو‌ ‌در‌ احكام‌ اسلام‌ تمام‌ مكلفين‌ سر ‌تا‌ سر دنيا مشترك‌ هستند لكن‌ چون‌ شرط صحت‌ كليه عبادات‌ ايمان‌ ‌است‌ لذا خطاب‌ ‌به‌ اهل‌ ايمان‌ فرموده‌.

إِذا نُودِي‌َ لِلصَّلاةِ مِن‌ يَوم‌ِ الجُمُعَةِ بعضي‌ گفتند: اذان‌ ‌است‌، بعضي‌ گفتند: اعلام‌ باين‌ ‌که‌ نماز جمعه‌ اقامه‌ ميشود.

فَاسعَوا إِلي‌ ذِكرِ اللّه‌ِ ذكر الهي‌ همان‌ نماز جمعه‌ ‌است‌ اشاره‌ باين‌ ‌که‌ سرعت‌ كنيد ‌که‌ درك‌ كنيد خطبه صلوة جمعه‌ ‌را‌، و سرعت‌ ‌به‌ سوي‌ امر خير ‌را‌ سعي‌ ميگويند و بسوي‌ امر شر ‌را‌ عجله‌ مينامند، و بعضي‌ گفتند: مراد ‌از‌ سعي‌ تحصيل‌ مقدمات‌ ‌است‌ ‌از‌ تقليم‌ اظفار و اخذ شارب‌ و غسل‌ جمعه‌ و تطهير و استعمال‌ طيب‌ و لبس‌ لباس‌ فاخر و امثال‌ اينها لكن‌ معني‌ اول‌ اظهر ‌است‌ زيرا تحصيل‌ ‌اينکه‌ مقدمات‌ بايد قبل‌ ‌از‌ نداء صلاة جمعه‌ ‌باشد‌ و مراد اينكه‌ ‌پس‌ ‌از‌ نداء سعي‌ كنيد ‌يعني‌ ديگر بخود نپردازيد ‌تا‌ نداء آمد حركت‌ كنيد، و معني‌ ‌اينکه‌ نيست‌ ‌که‌ عدو كنيد ‌که‌ منافي‌ ‌با‌ سكينه‌ و وقار ‌است‌.

جلد 17 - صفحه 14

وَ ذَرُوا البَيع‌َ ذكر بيع‌ ‌از‌ باب‌ مصداق‌ ‌است‌ بلكه‌ مراد اشتغال‌ بامور دنيوي‌ و منافع‌ شخصي‌ و معاملات‌ و خريد و فروش‌ و امثال‌ اينها نداشته‌ باشيد ‌آنها‌ ‌را‌ رها كنيد ‌که‌ ‌از‌ فيض‌ صلوة محروم‌ نشويد.

ذلِكُم‌ خَيرٌ لَكُم‌ البته‌ درك‌ امر واجب‌ بالاخص‌ نماز آنهم‌ نماز جمعه‌ ‌که‌ وقتش‌ مضيق‌ ‌است‌ و ‌از‌ دست‌ ميرود چه‌ نسبت‌ دارد باشتغالات‌ ‌به‌ منافع‌ و امور دنيوي‌.

إِن‌ كُنتُم‌ تَعلَمُون‌َ امروز منافع‌ شخصيه‌ و لذائذ دنيويه‌ ‌در‌ نظر جامعه‌ اهم‌ ‌از‌ تمام‌ واجبات‌ شرعيه‌ ‌است‌ ‌از‌ تحصيل‌ علم‌ بمعارف‌ الهيه‌ و مسائل‌ شرعيه‌ و احكام‌ دينيه‌ و واجبات‌ اسلاميه‌ و فوائد اخرويه‌ و تمام‌ اينها ‌از‌ روي‌ جهالت‌ ‌است‌.

]

اشاره

(آیه 9)

شأن نزول:

در شأن نزول این آیه و سه آیه بعد یا خصوص آخرین آیه این سوره روایات مختلفی نقل شده و همه آنها از این معنی خبر می‌دهد که در یکی از سالها که مردم مدینه گرفتار خشکسالی و گرسنگی و افزایش نرخ اجناس شده بودند «دحیه» با کاروانی از شام فرا رسید و با خود مواد غذائی آورده بود، در حالی که روز جمعه بود و پیامبر صلّی اللّه علیه و آله مشغول خطبه نماز جمعه بود.

طبق معمول برای اعلام ورود کاروان طبل زدند و حتی بعضی دیگر آلات موسیقی را نواختند، مردم با سرعت خود را به بازار رساندند، در این هنگام مسلمانانی که در مسجد برای نماز اجتماع کرده بودند خطبه را رها کرده و برای تأمین نیازهای خود به سوی بازار شتافتند، تنها دوازده مرد و یک زن در مسجد باقی ماندند- آیه نازل شد و آنها را سخت مذمّت کرد.

پیامبر صلّی اللّه علیه و آله فرمود: «اگر این گروه اندک هم می‌رفتند از آسمان سنگ بر آنها می‌بارید.»

تفسیر:

بزرگترین اجتماع عبادی- سیاسی هفته در آیات گذشته بحثهای فشرده‌ای پیرامون توحید و نبوت و معاد، و نیز مذمت یهود دنیا پرست آمده بود در اینجا به گفتگو پیرامون یکی از مهمترین وظائف اسلامی که در تقویت پایه‌های ایمان تأثیر فوق العاده دارد، و از یک نظر

ج5، ص183

هدف اصلی سوره را تشکیل می‌دهد، یعنی نماز جمعه و بعضی از احکام آن می‌پردازد.

نخست همه مسلمانان را مخاطب قرار داده، می‌فرماید: «ای کسانی که ایمان آورده‌اید! هنگامی که برای نماز روز جمعه اذان گفته می‌شود به سوی ذکر خدا (خطبه و نماز) بشتابید و خرید و فروش را رها کنید، این برای شما بهتر است اگر می‌دانستید» (یا ایها الذین آمنوا اذا نودی للصلاة من یوم الجمعة فاسعوا الی ذکر الله و ذروا البیع ذلکم خیر لکم ان کنتم تعلمون).

به این ترتیب هنگامی که صدای اذان نماز جمعه بلند می‌شود مردم موظفند کسب و کار را رها کرده به سوی نماز که مهمترین یاد خداست بشتابند.

البته ترک خرید و فروش مفهوم وسیعی دارد که هر کار مزاحمی را شامل می‌شود.

منظور از «ذکر اللّه» در درجه اول «نماز» است، ولی می‌دانیم خطبه‌های نماز جمعه هم که آمیخته با ذکر خداست، در حقیقت بخشی از نماز جمعه است، بنابر این باید برای شرکت در آن نیز تسریع کرد.